«Όμως εμείς, τέκνα θνητών, δίχως δασκάλους, με δικιά μας μόνο θέλησημ’ επιμονή κι επιλογή και βάσανα, γίναμε αυτό που γίναμε. Καθόλουδε νιώθουμε πιο κάτου, μήτε χαμηλώνουμε τα μάτια. Μόνες περγαμηνές μας: τρεις λέξεις: Μακρόνησος, Γυάρος και Λέρος. Κι αν αδέξιοι μια μέρα σάς φανούν οι στίχοι μας, θυμηθείτε μονάχα πως γραφτήκαν κάτω απ’ τη μύτη των φρουρών, και με τη λόγχη πάντα στο πλευρό μας. Κι ούτε χρειάζονται δικαιολογίες, —πάρτε τους γυμνούς, έτσι όπως είναι,—πιότερα ο Θουκυδίδης ο στεγνός θα σας πει απ’ τον περίτεχνο τον Ξενοφώντα.»
Ο Ηρακλής κι εμείς, Γ. Ρίτσος
Γυάρος. Ένας μαρτυρικός τόπος, ένας τόπος εξορίας πάνω από 22 χιλιάδων πολιτικών κρατουμένων την εποχή του εμφυλίου και της χούντας. Ένας τόπος, όπου ο αποκλεισμός και τα ψυχολογικά βασανιστήρια υπήρξαν η καθημερινότητα των εξόριστων. Στη φυλακή της Γυάρου υπήρχαν πτέρυγες ανδρών και γυναικών, αλλά και δωμάτια απομόνωσης που δεν είχαν μεγάλη διαφορά από τάφους. Δεν είχαν παράθυρα και όταν έκλεινε η βαριά σιδερένια πόρτα έπεφτε βαρύ σκοτάδι. Ένας τόπος που, αργότερα, ονομάστηκε το “Νταχάου της Μεσογείου” από κάποιους και «θανατονήσι» από άλλους.
Στη μεταπολίτευση μετατράπηκε σε πεδίο βολής του Πολεμικού Ναυτικού, μέχρι τον αποχαρακτηρισμό της από Ναυτικό Οχυρό το 2002. Τον Σεπτέμβριο του 2001, το κτίριο των φυλακών, καθώς και όλα τα κτίρια, εγκαταστάσεις και κατασκευές που βρίσκονται εκεί χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα και επιτρέπεται μόνο «η εισαγωγή χρήσεων συμβατών με τον ιστορικό τους χαρακτήρα». Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους χαρακτηρίζεται το σύνολο του νησιού ως ιστορικός τόπος, καθώς και το σύνολο των κτιρίων ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία. Στη συνέχεια, το Υπουργείο Αιγαίου ανέθεσε σε ερευνητική ομάδα της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ την εκπόνηση προγράμματος για τη δημιουργία δικτύου διαδρομών ιστορικής μνήμης στον χώρο των στρατοπέδων του νησιού, με την ενεργό συμμετοχή στον καθορισμό των προγραμματικών στόχων, εκπροσώπων των κρατουμένων από όλες τις περιόδους λειτουργίας του τόπου εξορίας. Οι προτάσεις του προγράμματος εγκρίθηκαν αλλά δεν υλοποιήθηκαν για να μην ξεχνάμε ποτέ ποιες είναι οι προθέσεις της εξουσίας. Αντίθετα, το 2011, νέα απόφαση επαναοριοθετεί τον ιστορικό τόπο, αποχαρακτηρίζοντας το μεγαλύτερο μέρος του νησιού έξω από την περιοχή των πέντε όρμων, παρόλο που (σύμφωνα με την §1 του άρθρου 12 του Ν.3028/2002) «οι αρχαιολογικοί χώροι κηρύσσονται και οριοθετούνται ή αναοριοθετούνται με βάση τα δεδομένα αρχαιολογικής έρευνας πεδίου» και τέτοια δεδομένα δεν προσκομίζονται.
Και για να μιλήσουμε για το δια ταύτα, αυτό που εκφράζεται από εδώ και μπρος είναι μια καθαρή χυδαία διάθεση επενδυτικής δραστηριότητας στο ιστορικό νησί. Και κάπως έτσι εμφανίζεται στο προσκήνιο ο «νέος διεθνής διεπιστημονικός διαγωνισμός αρχιτεκτονικών ιδεών» που οργανώνει η εταιρία ALUMIL και το «κοινωφελές ίδρυμα» του εφοπλιστικού κεφαλαίου ΑΙΓΕΑΣ, με την υποστήριξη του ΤΕΕ και του ΟΦΥΠΕΚΑ, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, του Υπουργείου Πολιτισμού και της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου. Το σχέδιο αυτού του διαγωνισμού είναι να δημιουργηθεί στη Γυάρο και συγκεκριμένα στο κτίριο των φυλακών, ένα «hub έρευνας και τεχνολογίας» για «την προώθηση της αειφόρου και βιώσιμης ανάπτυξης, της ενεργειακής αυτάρκειας και της περιβαλλοντικής προστασίας».
Σε αυτόν τον ιστορικό τόπο, σήμερα, επιχειρεί να επιδράμει η εξουσία προκειμένου αφενός να απονοηματοδοτήσει τη συλλογική μνήμη και τους αγώνες ενάντια της, και αφετέρου για να αντλήσει τα μέγιστα δυνατά κέρδη επί της γης. Να αντλήσει κέρδη δηλαδή στα κόκκαλα των νεκρών του αγώνα ενάντιά της και να εξαφανίσει, ταυτόχρονα, κάθε ψήγμα αντίστασης του παρελθόντος. Τέτοια είναι η χυδαιότητά της.
Οι αγωνιζόμενοι και οι αγωνιζόμενες, αν έχουν ένα χρέος, αυτό είναι να διατηρούν τη συλλογική μνήμη ζωντανή. Γιατί η ιστορία μπορεί να γράφεται από τους νικητές και να διδάσκεται στα αποστειρωμένα προγράμματα σπουδών αλλά η ιστορία των αντιστάσεων, η ιστορία των αγώνων ενάντια στην καταπίεση δε μπορεί να σβήσει όσο υπάρχει έστω και μια σπίθα αντίστασης και αγώνα, όσο υπάρχει καταπίεση.
Να σταθούμε με όλα μας τα μέσα απέναντι στην χυδαία εκμετάλλευση του ιστορικού και μαρτυρικού τόπου της Γυάρου. Έχουμε αυτό το χρέος απέναντι σε όσους αντιστάθηκαν, βασανίστηκαν και φυλακίστηκαν για έναν ελεύθερο κόσμο.
Μαρία Μ.
Δυσήνιος Ίππος 