Με αφορμή τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την εξέγερση των Ζαπατίστας στην Τσιάπας, αναδημοσιεύουμε αποσπάσματα από το βιβλίο «Σαν τον Ζαπάτα και τον Τσε» του Λεωνίδα Οικονομακη (εκδ. Ακυβέρνητες Πολιτείες, 2020).
Τα αιτήματα της ζαπατιστικής εξέγερσης ήταν απλά: δουλειά, γη, στέγη, τροφή, υγεία, εκπαίδευση, ανεξαρτησία, ελευθερία, δημοκρατία, δικαιοσύνη, ειρήνη, στα οποία αργότερα προστέθηκαν ο πολιτισμός και η επικοινωνία. Τα αιτήματα ήταν περίπου τα ίδια με αυτά της Μεξικανικής Επανάστασης του 1910, κεντρικό πρόσωπο της οποίας και πολύ αγαπημένη φιγούρα ακόμη και σήμερα ήταν ο Εμιλιάνο Ζαπάτα, από τον οποίο πήραν το όνομά τους οι Ζαπατίστας.
Έκτοτε κύλησε πολύ νερό στ’ αυλάκι, οι διεργασίες μέσα στις εξεγερμένες κοινότητες δεν έπαψαν ποτέ, ούτε η αστείρευτη έμπνευση που μοιράστηκε στα κινήματα σε παγκόσμιο επίπεδο από τον τρόπο οργάνωσης και δράσης τους, από τα υπαρκτά ερωτήματα που εύλογα προκύπτουν μέσα στην επαναστατική πρακτική. Οι Ζαπατίστας ποτέ δεν έπαψαν να δρουν τοπικά αλλά να σκέφτονται παγκόσμια, γεγονός που λειτούργησε αμφίδρομα στους λαούς της γης που αγωνίζονται «από τα κάτω» ενάντια στην φτώχεια, την παγκοσμιοποίηση, τον καπιταλισμό. Ποτέ δεν έπαψε, από την άλλη, και ο πόλεμος του μεξικάνικου κράτους και των παραστρατιωτικών ομάδων απέναντι στο κίνημα των Ζαπατίστας. Η έμπρακτη διεθνιστική αλληλεγγύη έχει σταθεί πολλές φορές ανάχωμα στις απόπειρες εξαπόλυσης συντριπτικής επίθεσης εναντίον τους.
Στο βιβλίο του Οικονομάκη παρατίθενται με αναλυτικό και πρωτότυπο τρόπο τα γνωρίσματα τόσο της προγονικής οργάνωσης του EZLN, των FLN, όσο και οι λόγοι που οδήγησαν στην στρατηγική επιλογή της Αυτονομίας του κινήματος.
1η Ιανουαρίου 1994
Προεδρικό Μέγαρο, Πόλη του Μεξικού.
Το πρωτοχρονιάτικο πάρτι σχόλασε, και ο πρόεδρος Carlos Salinas de Gortari πηγαίνει για ύπνο ευτυχής, γνωρίζοντας πως στη δύση της θητείας του το Μεξικό εισέρχεται στους κύκλους του «Πρώτου Κόσμου». Με τη Βορειοαμερικανική Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου (εφεξής NAFTA) που έχει μόλις τεθεί σε ισχύ, Μεξικό, Καναδάς και ΗΠΑ ιδρύουν μια «ζώνη ελεύθερου εμπορίου», στο πλαίσιο της οποίας τα προϊόντα θα κυκλοφορούν ανάμεσα στις τρεις χώρες χωρίς περιορισμούς. Όχι όμως και οι άνθρωποι, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Η NAFTA, βεβαίως, σημαίνει και κάτι ακόμη: πλήρως απροστάτευτοι πια, οι Μεξικανοί αγρότες και μικροπαραγωγοί θα βρεθούν αντιμέτωποι με τον αθέμιτο ανταγωνισμό των πολυεθνικών της Βορείου Αμερικής, που παράγουν τα προϊόντα τους πολύ φθηνότερα και σε πολύ μεγαλύτερες ποσότητες.
Όπως και να έχει, ο Carlos Salinas de Gortari δεν έμελλε να κοιμηθεί πολύ εκείνο το βράδυ. Γύρω στις 3 π.μ. θα ξυπνήσει από το επίμονο κουδούνισμα του τηλεφώνου. Είναι ο Υπουργός Άμυνας, στρατηγός Antonio Riviello Bazan: «Έγινε εξέγερση στην Τσιάπας. Ένοπλοι κουκουλοφόροι κατέλαβαν επτά πόλεις. Δεν γνωρίζουμε ακόμη ακριβή αριθμό. Έχουν βαφτίσει το κίνημα τους Ζαπατίστας και τον στρατό τους EZLN».
Ποιοι ήταν όμως εκείνοι οι κουκουλοφόροι που –φέροντας ενίοτε μονάχα ξύλινα όπλα- κατάφεραν να χαλάσουν τα όνειρα του Προέδρου και να κερδίσουν την προσοχή (και τις καρδιές) ολόκληρου του κόσμου; Από πού έρχονταν και τι ζητούσαν;
Παρά το εύρος της, η αφήγηση για το κίνημα των Ζαπατίστας και του Ζαπατιστικού Στρατού για την Εθνική Απελευθέρωση ξεκινάει συνήθως με μια ιστορία που θυμίζει παραμύθι και, παρά τις όποιες παραλλαγές, έχει ως εξής: «Στις 17 Νοέμβρη 1983, έξι αντάρτες –πέντε άντρες και μια γυναίκα-, τρεις εκ των οποίων αυτόχθονες και τρεις μιγάδες, καταφτάνουν στη ζούγκλα Λακαντόνα και συγκροτούν τον EZLN».
Οι πρώτοι εκείνοι έξι αντάρτες ήταν επίσης μέλη μιας άλλης, παλιότερης επαναστατικής οργάνωσης με το όνομα Δυνάμεις για την Εθνική Απελευθέρωση, FLN.
[…] Η πορεία του στρατού των Ζαπατίστας στον ένοπλο αγώνα δεν ξεκίνησε το 1983, όταν εκείνοι οι τρεις μιγάδες και οι τρεις ιθαγενείς έστησαν στην Τσιάπας τον πρώτο καταυλισμό. Για να εντοπίσουμε την αρχή του νήματος πρέπει να ανατρέξουμε στην ιστορία της μητρικής του οργάνωσης.
[…] Όταν ιδρύθηκαν οι FLN το 1969, η μεξικανική νεολαία είχε χάσει κάθε ελπίδα πως θα μπορούσε να υπάρξει αλλαγή μέσα από τη νόμιμη οδό. Έναν χρόνο αργότερα άλλωστε, η κυβέρνηση του PRI είχε πνίξει στο αίμα το πιο δυναμικό ειρηνικό κίνημα υπέρ της δημοκρατίας στην ιστορία της χώρας, στην πλατεία των Τριών Πολιτισμών, στο Τλατελόλκο. Στη δεκαετία που ακολούθησε, περισσότερα από τριάντα ένοπλα κινήματα ήταν ενεργά στις πόλεις και στην επαρχία του Μεξικού, στελεχωμένα κυρίως από φοιτητές και απογοητευμένους νέους. […] Σύμφωνα με εξέχον πρώην στέλεχος του FLN, ο ένοπλος αγώνας ήταν μονόδρομος και είχε επιβληθεί από τον εχθρό, δηλαδή το μεξικάνικο κράτος. Ωστόσο, ο παράγοντας που καθόρισε εν τέλει το δρόμο που πήραν οι FLN ήταν ο θρίαμβος της Κουβανικής επανάστασης. Οι Δυνάμεις υπήρξαν γνήσιο τέκνο της πολιτικής ατμόσφαιρας του ’68, άντλησαν έμπενυση από τον Κάστρο και τον Γκεβάρα, ενώ παράλληλα άσκησαν κριτική στο σταλινισμό.
[…] Το γεγονός ότι η επανάσταση της 1ης Ιανουαρίου του 1994 δεν πυροδότησε την αντίδραση που προσδοκούσε ο EZLN –την εξέγερση, δηλαδή, του μεξικανικού λαού κατά της κυβένρησης και τη συμμετοχή του στον αγώνα- οδήγησε σταδιακά τους Ζαπατίστας στη στρατηγική επιλογή της αυτονομίας. Διαπιστώνοντας ότι η «αλλαγή βαθμίδας» ήταν προς το παρόν ανέφικτή και κατανοώντας ότι οι οργανωτικές δυνατότητες του EZLN καθιστούσαν απαγορευτική την κατά μέτωπο σύγκρουση με τον μεξικανικό στρατό, οι Ζαπατίστας υποχώρησαν εγκαίρως στη ζούγκλα, ώστε να συσκεφθούν με τους ιθαγενείς για τις μελλοντικές τους κινήσεις: τότε ήταν που στράφηκαν στη de facto αυτονομία.
[…] Η επιλογή της αυτονομίας δεν προέκυψε συμπτωματικά, αλλά ως αποτέλεσμα της προσπάθειας των Ζαπατίστας να εξελίξουν τους θεσμούς που είχαν συγκροτήσει καιρό πριν την εξέγερση: νέες δομές διακυβέρνησης, νέες διαδικασίες λήψης αποφάσεων, αλλά και ένα αυτόνομο σύστημα υγείας. Όλα τα παραπάνω επεκτάθηκαν και εμπλουτίστηκαν με το χρόνο, έχοντας εξελιχθεί σε αυτό που σήμερα αποκαλούμε Ζαπατιστική Αυτονομία.
Δυσήνιος Ίππος 