Το βιβλίο Το Μοντέρνο Σχολείο. Η καταγωγή και τα ιδανικά του αποτελεί την προσωπική παιδαγωγική παρακαταθήκη του Φρανσίσκο Φερέρ ι Γκουάρδια. Η συγγραφή του πραγματοποιείται την περίοδο μετά την αποφυλάκισή του σε μια ύστατη προσπάθειά του να υπερασπιστεί το έργο ζωής του από τις απελπισμένες προσπάθειες των συντηρητικών κύκλων του ισπανικού κράτους να το αποσιωπήσουν, να το φιμώσουν και να το καταστείλουν ολοκληρωτικά προτού συνεχίσει να επεκτείνεται στη συνείδηση και στην καθημερινότητα των ανθρώπων που το αγκάλιασαν, δηλαδή στους φτωχούς αγρότες και εργάτες, στους προοδευτικούς κύκλους, στο εργατικό και ελευθεριακό κίνημα της ισπανικής περιφέρειας.
Η επιτυχία του παιδαγωγικού εγχειρήματος του Φερέρ δεν έμεινε απαρατήρητη από τους ισχυρούς.
Από ένα σχολείο στο οποίο φοιτούσαν 30 παιδιά το 1901 —εναρκτήρια χρονιά λειτουργίας του Μοντέρνου Σχολείου— σε σύντομο χρονικό διάστημα είχαν ξεκινήσει να λειτουργούν ακόμη 34 σχολεία μόνο στην Καταλονία, ενώ περίπου 80 ακόμα σχολεία είχαν είτε ενσωματώσει τις εκδοτικές επιλογές των σχολικών εγχειριδίων του εκδοτικού οίκου του Μοντέρνου Σχολείο είτε είχαν επηρρεαστεί από το πρόγραμμά του, ενώ πλήθος κόσμου γέμιζε τις αίθουσες των κυριακάτικων διαλέξεων που οργάνωνε κάθε εβδομάδα.
Ακόμα, η άνθηση των εργατικών και ελευθεριακών Αθήναιων —των αυτοοργανωμένων πολιτιστικών θεσμών των εργατών και αναρχικών αντίστοιχα— στις πόλεις όλης σχεδόν της επικράτειας της Ισπανίας συνοδευόταν από προσκλήσεις για «ορθολογιστές δασκάλους» που δίδασκαν στο Μοντέρνο Σχολείο, για να μεταφέρουν τη γνώση της γραφής, την ελεύθερη σκέψη και τον λόγο των επιστημών από τα οποία ήταν αποκλεισμένη η πλειονότητα του ισπανικού λαού, ενώ στην επαρχία, και συγκεκριμένα στις φτωχές αγροτικές περιοχές, εκατοντάδες αναρχικοί προπαγανδιστές διένεμαν τα μικρά, φθηνά και ευκολοδιάβαστα φυλλάδια και βιβλία που ο εκδοτικός οίκος του Μοντέρνου Σχολείου εξέδιδε σε μεγάλα τιράζ, με ποικίλη θεματολογία πολιτιστικών και επιστημονικών θεμάτων.
Αυτός ο χρονικά καθυστερημένος «διαφωτισμός» που ο Φερέρ συνειδητά έφερε στην Ισπανία μέσα από το πολυποίκιλο παιδαγωγικό του έργο δεν ήταν δυνατό παρά να κινητοποιήσει τους μηχανισμούς των θεσμών της αντίδρασης με κυριότερο την πανίσχυρη καθολική ισπανική Εκκλησία που ένιωσε να χάνει την χρόνια επιβολή του σκόπιμου αναλφαβητισμού που είχε επιβάλλει στις μάζες, άρα και τον πνευματικό και υλικό έλεγχό της πάνω σε αυτές.
Ο Φερέρ ήταν ακριβώς ο τύπος ανθρώπου που δεν έπρεπε να γίνει δημοφιλής. Αυτοεξόριστος στην μισητή Γαλλία των συγκριτικά ισχυρότερων διαφωτιστικών παραδόσεων, έχοντας επαφές με προοδευτικούς αστούς, ορθολογιστής δάσκαλος, ελευθεροτέκτονας, θιασώτης του κινήματος της ελεύθερης σκέψης που τόσο εχθρεύονταν οι εκκλησίες, δημοκράτης που η σταδιακή του επαφή με επιφανείς Γάλλους αναρχικούς στο γαλλικό κοινωνικό εργαστήρι τον έφερε πιο κοντά στην ριζοσπαστική παράδοση του εργατικού κινήματος.
Η επιστροφή του στην ανέκαθεν κοινωνικά κοχλάζουσα Καταλονία, αλλά και σε μια Ισπανία που οι 3 άτομα στα 5 ήταν αναλφάβητα, ήταν συνειδητή και εμπρόθετη. Το όραμά του, αφού πρώτα είχε απογοητευτεί από τις μεταρρυθμιστικές δυνατότητες και ικανότητες των ρεπουμπλικανικών στοιχείων, είχε γίνει πλέον ξεκάθαρο: Η προαγωγή μιας εκπαίδευσης διαφορετικής από εκείνης της εκκλησιαστικής και κρατιστικής κατήχησης που κυριαρχούσε στα σχολεία της Ευρώπης. Μιας εκπαίδευσης που, με αιχμή του δόρατος τη λογική, θα διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη χειραφέτηση από την εξουσία και τις συμβατικές αξίες —πατρίδα, θρησκεία, ιδιοκτησία— που διαιωνίζουν τον διαχωρισμό και τις συμφορές των ανθρώπων.
Με το που βρήκε το απαιτούμενο κεφάλαιο για την ίδρυση του σχολείου από μια πλούσια ηλικιωμένη μαθήτριά του στην οποία δίδασκε ισπανικά κατά την περίοδο που ζούσε στην Γαλλία, ξεκίνησε αμέσως την υλοποίηση του οράματός του, το οποίο γνώρισε εκρηκτική διάδοση.
Κατά την ίδια χρονική περίοδο, εκδίδεται και το πρώτο βιβλίο του εκδοτικού τμήματος του Σχολείου. Πρόκειται για ένα παραμύθι που έχει γράψει ο φίλος του, Ζαν Γκραβ, και μετέφρασε στα ισπανικά η ιστορική φυσιογνωμία του ισπανικού αναρχισμού, Ανσέλμο Λορένθο, μια παιδική ουτοπία η οποία εξακολουθεί να παραμένει η μόνη του είδους: Οι περιπέτειες του Νονό, ένα έργο που είχε τεράστια απήχηση και αποτέλεσε το βασικό αναγνωστικό για μικρούς και μεγάλους μέχρι να αρχίσει να συστηματοποιείται η εκδοτική παραγωγή των υπόλοιπων βιβλίων του Σχολείου. Σε αυτό, τρεις αδελφές, η Ελευθερία, η Πρωτοβουλία και η Αλληλεγγύη υπερασπίζονται τη χώρα της Αυτονομίας από το αντίπαλο βασίλειο, την Αργυροκρατία, ενώ ο μικρός Νονό, ο κεντρικός τού ήρωας, εκτίθεται σε απίστευτες περιπέτειες κατά την δύσκολη προσπάθειά του να συνηθίσει τον νέο κόσμο της Ιδέας, της ουτοπικής κοινωνίας της ισότητας και της αδελφοσύνης.
Η επανάσταση στα μυαλά των μικρών παιδιών της Ισπανίας, σ’ εκείνα που 35 χρόνια αργότερα θα είναι έτοιμα να πράξουν την εποποιία των κολεκτιβοποιήσεων της ισπανικής επανάστασης, έχει ξεκινήσει.
Στις 12 Απρίλη του 1906, την λεγόμενη Μεγάλη Παρασκευή, ημέρα πένθους για τους χριστιανούς, ο Φερέρ διοργανώνει μια μεγάλη διαδήλωση υπέρ του κοσμικού χαρακτήρα της εκπαίδευσης προκαλώντας την Εκκλησία και λοιπούς συντηρητικούς που έχουν αρχίσει να αντιλαμβάνονται πλέον ότι η επιρροή του Φερέρ πρέπει να σταματήσει. Η αφορμή που εναγωνίως επιζητούσαν τούς δίνεται αρχές Ιούνη της ίδιας χρονιάς, ύστερα από μια απόπειρα δολοφονίας του βασιλιά εκ μέρους εργαζόμενου στον εκδοτικό οίκο του Μοντέρνου Σχολείου.
Ο Φερέρ φυλακίζεται για ένα χρόνο ενώ το Μοντέρνο Σχολείο διώκεται και κλείνει. Στη δίκη που ακολούθησε δεν αποδείχθηκε η ενοχή του κι έπειτα από μια διεθνή καμπάνια αλληλεγγύης αναγκάζονται να τον απελευθερώσουν.
Ύστερα από την «Τραγική εβδομάδα», την εργατική εξέγερση που συγκλόνισε την Βαρκελώνη το 1909, ο Φερέρ, χωρίς να έχει συμμετάσχει αλλά καθ’υπόδειξη ανώτατων κληρικών, κατηγορείται εκ νέου για υποκίνηση των ταραχών, συλλαμβάνεται, φυλακίζεται κι ύστερα από μια συντομότατη δίκη-παρωδία καταδικάζεται σε θάνατο.
Παρά το Διεθνές κίνημα αλληλεγγύης (διαδήλωση πραγματοποιήθηκε και στη Θεσσαλονίκη), στις 13 Οκτώβρη του 1909 ο Φερέρ εκτελείται φωνάζοντας «Ζήτω το Μοντέρνο Σχολείο!».
Μάρτυρας της ελεύθερης σκέψης, επαναστάτης που κατάφερε έστω και για λίγο να δει το όραμά του να υλοποιείται, εισηγητής μιας αποσιωπημένης παιδαγωγικής που έδινε μέγιστη σημασία στην ελευθερία, διέκρινε και έσπευσε να καλύψει τις ανάγκες μιας κοινωνίας που ασφυκτιούσε κάτω από την μπότα της αντίδρασης, με τη ζωή και το θάνατό του ενέπνευσε για πολλά χρόνια την ριζοσπαστική παιδαγωγική κοινότητα. Παρόλο που κάποιες από τις προτάσεις του αφομοιώθηκαν από το μαζικό, μεικτό κρατικό σχολείο, όπως το γνωρίζουμε και σήμερα, συνεχίζει να είναι επίκαιρος ως προς τα ζητήματα που ανέδειξε στην εποχή του.
Στα ερωτήματα γύρω από την παιδεία μιας πραγματικά ελεύθερης κοινωνίας ο Φερέρ έδωσε απαντήσεις που ξεπερνούν το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο στο οποίο έδρασε και συνεχίζουν να αποτελούν τη βάση μιας ριζοσπαστικής παιδαγωγικής πρότασης ενός συνόλου που θα επιθυμούσε να ζήσει, όπως το φαντάστηκε και ο φίλος του Ζαν Γκράβ, σε μια χώρα της Αυτονομίας.
Με τα δικά του λόγια: Δεν διστάζουμε να δηλώσουμε πως επιθυμούμε ανθρώπους που
θα εξελίσσονται εσαεί, ικανούς να καταστρέφουν και να ανανεώνουν συνεχώς τα διαθέσιμα μέσα και να ανανεώνονται οι ίδιοι, ανθρώπους που η διανοητική τους ανεξαρτησία θα είναι η ανώτερη δύναμή τους, και δεν θα υποτάσσονται σε κανέναν˙ ανθρώπους ανοιχτούς στα καλύτερα πράγματα, πρόθυμους να καλωσορίζουν νέες ιδέες, που θα φιλοδοξούν να ζήσουν πολλαπλές ζωές κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η κοινωνία μας φοβάται τέτοιους ανθρώπους, επομένως δεν μπορεί κανείς να περιμένει πως θα επιθυμεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο θα τους δημιουργεί.
Εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες
Δυσήνιος Ίππος 