Έπειτα από απουσία τριών ετών, φέτος από τις 26 ως τις 28 Μαΐου ο αυτοδιαχειριζόμενος χώρος Επί Τα Πρόσω πραγματοποιεί –για έκτη φορά στα εννέα χρόνια παρουσίας του στην πόλη της Πάτρας– το Φεστιβάλ Αναρχικού Βιβλίου. Επί τη ευκαιρία αυτού, λοιπόν, θεωρούμε πως αρμόζει να μιλήσουμε για τη σημασία του βιβλίου σε μια εποχή που δεν δείχνει να διαθέτει χώρο για αυτό, καθώς και για τη σημασία του πολιτικού χαρακτήρα της λογοτεχνίας σε ένα εκδοτικό κατεστημένο που προσπαθεί με κάθε τρόπο να την απογυμνώσει από αυτόν.
Ας ξεκινήσουμε με μια παραδοχή. Τα βιβλία δεν μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο, αυτό είναι κάτι δεδομένο. Όμως οι άνθρωποι που τα διαβάζουν μπορούν να τον αλλάξουν, και οι ιστορίες έχουν την ιδιαίτερη δύναμη να αλλάζουν τους ανθρώπους. Για αιώνες ολόκληρους ο γραπτός λόγος και η τέχνη –με την ποίηση και τη λογοτεχνία στο επίκεντρο καθώς συνταίριαζαν και τα δυο– αντιμετωπίζονταν από την κάθε λογής εξουσία ως πλάστες συλλογικών συνειδήσεων και φορείς πολιτικών νοημάτων. Ως μέσο είτε προπαγάνδας του εξουσιαστικού λόγου είτε διάδοσης ιδεών αμφισβήτησης και ανατροπής, η λογοτεχνία βρέθηκε πολλές φορές στο επίκεντρο πολιτικών ανακατατάξεων και μετασχηματισμών. Ποιητές και συγγραφείς έχουν κληθεί να εξυμνήσουν την εξουσία και να παραχαράξουν την ιστορία για χάρη της, ενώ την ίδια στιγμή δεν είναι λίγα τα βιβλία που έχουν ριχτεί στην πυρά για τις ιδέες που έφεραν, δεν είναι λίγοι οι συγγραφείς που έχουν κατά καιρούς βρεθεί να φιγουράρουν σε μαύρες λίστες λόγω των πεποιθήσεων τους και του περιεχόμενου των έργων τους. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, η κυριαρχία πάντοτε επιφύλασσε για τη λογοτεχνία μια ιδιαίτερη θέση στην ατζέντα της.
Κατά τον 20ο αιώνα, η ήδη από παλιότερα προϋπάρχουσα αντίληψη πολλών λογοτεχνών και καλλιτεχνών πως η τέχνη οφείλει να μπορεί να σταθεί από μόνη της, δίχως να εξυπηρετεί πολιτικές και ιδεολογικές σκοπιμότητες (η λεγόμενη “Ars gratia artis”, δηλαδή “Τέχνη για την τέχνη”), βρήκε εκ νέου νόημα στη διαμάχη με την αντίληψη της στρατευμένης τέχνης που εισήγαγε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Με ιδιαίτερη βάση στη θέση ότι η τέχνη δικαιολογείται να παραμένει ηθικά ουδέτερη καθώς η ίδια της η ύπαρξη διαθέτει αυταξία, πολλοί λογοτέχνες της συγκεκριμένης αντίληψης προτίμησαν την επί τούτου απογύμνωση των έργων τους από την πολιτική έκφραση και τη στοχευμένη κοινωνική κριτική, προτιμώντας την εκδοτική και εμπορική ασφάλεια της ουδετερότητας μιας “πνευματικής” ελίτ που δημιουργούσε για την υποτιθέμενη “χαρά της δημιουργίας”, απολαμβάνοντας μια δήθεν ελευθερία έκφρασης που προσέφερε το “αχρωμάτιστο” εκδοτικό κατεστημένο.
Ασφαλώς, όλα αυτά ήταν (και συνεχίζουν να είναι) κούφιες έννοιες που δεν εξυπηρέτησαν παρά έναν σκοπό: τη διαμόρφωση και την εκπαίδευση απαθούς αναγνωστικού κοινού, πλήρως αδιάφορου και αμέτοχου ως προς το πολιτικοκοινωνικό γίγνεσθαι.
Σε όσους ασχολούνται έστω λίγο με το βιβλίο και τις λογοτεχνικές κυκλοφορίες, είναι πασιφανής ο τρόπος που το εκδοτικό κατεστημένο έχει αποφασίσει εδώ και πολλά χρόνια να λειτουργεί. Το ποιοι τίτλοι διαλέγονται από τον άπειρο σωρό των προς έκδοση βιβλίων για να τυπωθούν και να κυκλοφορήσουν, το ποια από αυτά απολαμβάνουν προώθησης και διαφήμισης και υπό ποιους όρους συμβαίνει αυτό, τα κριτήρια που πρέπει να πληροί και οι συμβιβασμοί που οφείλει να κάνει ένας συγγραφέας για να (έχει την ελπίδα να) βραβευτεί, το οικονομικό –και όχι μόνο– αλισβερίσι στο κύκλωμα των εκδοτών και των κριτικών λογοτεχνίας, είναι όλα αντικείμενα που άπτονται, λιγότερο ή περισσότερο, στην ιδεολογική κατεύθυνση που έχει επιλεχθεί να δοθεί στη σύγχρονη λογοτεχνία. Από το θάψιμο και την καταδίκη σε αφάνεια των μικρότερων φωνών που έχουν κάτι καινούριο και ουσιαστικό να πουν, στην προσεκτική διαλογή για διαφήμιση των λιγότερο “επικίνδυνων” έργων των πιο πολιτικοποιημένων συγγραφέων, μέχρι την τεχνητή και προσχεδιασμένη ανάδειξη ως best-sellers των πιο βολικών και ακίνδυνων δημιουργών, είναι σαφές πως ο εκδοτικός κόσμος πασχίζει για την αποσιώπηση –ή έστω τη λείανση– των λογοτεχνών που έχουν τη δυνατότητα και την πρόθεση να καλλιεργήσουν μια πιο ευαίσθητη και προοδευτική κοινωνικοπολιτική συνείδηση στους αναγνώστες τους.
Η “Τέχνη για την τέχνη” και ο δήθεν απολιτίκ, “καθαρός” χαρακτήρας της λογοτεχνίας που κατά βάση προωθείται, συνιστά ένα καθ’ όλα βολικό ψέμα. Μια απάτη που επιχειρεί να παρουσιάσει τις πολιτικοποιημένες φωνές ως ακραίες ή ως τυχοδιωκτικούς καταχραστές (για ίδιον ή στρατευμένο πολιτικό όφελος) μιας υποτιθέμενης ευγενούς τέχνης την οποία ο λογοτεχνικός κόσμος οφείλει να προστατέψει και να διατηρήσει αμόλυντη. Στην πραγματικότητα, δεν μπορεί να υπάρξει καμία απολιτίκ λογοτεχνία. Ο κάθε συγγραφέας, ο κάθε δημιουργός, μετουσιώνει σε έργο τις πεποιθήσεις του, τα βιώματά του, τις απόψεις και τις εικόνες του. Ακόμα και αν δεν είναι στρατευμένη (κυρίως κομματικά στρατευμένη, όπως την επιθυμούσε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός), η λογοτεχνία πάντοτε θα φέρει τα πολιτικά πιστεύω και τις κοινωνικές ανησυχίες του ανθρώπου που τη γράφει. Η απόπειρα συγγραφής μη πολιτικοποιημένων βιβλίων είναι ξεκάθαρα συνειδητή επιλογή και απαιτεί από τον συγγραφέα να γυμνώσει το κείμενο από όλα εκείνα τα στοιχεία που το κάνουν δικό του έργο, να αφαιρέσει επί της ουσίας τον εαυτό του από αυτό για χάρη των επιταγών του εκδοτικού κατεστημένου. Είναι μια απόφαση αυτοευνουχισμού και εκούσιας υποταγής, μια μη δημιουργική πράξη.
Παραφράζοντας την πολύ όμορφη ρήση του Terry Pratchett για τη φαντασία, θα μπορούσαμε να πούμε πως «Η λογοτεχνία είναι για το μυαλό ό,τι ακριβώς το ποδήλατο γυμναστικής για το σώμα: δεν σε κάνει να προχωράς μπροστά, όμως γυμνάζει τους μύες που θα το κάνουν». Ως εκ τούτου, η σημασία της πολιτικοποιημένης λογοτεχνίας δεν πρέπει να υποτιμάται. Και σε καιρούς που η κυριαρχία δείχνει ικανή και πρόθυμη να διαμορφώσει ένα νέο μοντέλο πλήρως αδιάφορου και ατομικιστή πολίτη, είναι καθήκον και των ανθρώπων του βιβλίου να βάλουν το λιθαράκι τους στην προσπάθεια διατήρησης και όξυνσης της κοινωνικής και ταξικής συνείδησης και μνήμης.
Ρωμανός Γ.
Δυσήνιος Ίππος 