Μια σύντομη βιογραφία

Το κείμενο περιλαμβάνεται στην αρχή του βιβλίου “Σεργκέι Νετσάγιεφ: Η ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΤΟΥ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗ Μιχαήλ Μπακούνιν: ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΣΤΟΝ ΝΕΤΣΑΓΙΕΦ” με επιμέλεια του Ζήση Σαρίκα, εκδ. Πανοπτικόν

Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς Μπακούνιν

Ο εξέχων ρώσος επαναστάτης και πολιτικός συγγραφέας Μιχαήλ Μπακούνιν γεννήθηκε το 1814 στο Πρεμούκινο της Ρωσίας και πέθανε το 1876 στη Βέρνη της Ελβετίας. Είναι ο σημαντικότερος ίσως εκπρόσωπος του αναρχισμού του 19ου αιώνα. Η διαμάχη του με τον Καρλ Μαρξ δίχασε για πάντα
το ευρωπαϊκό επαναστατικό κίνημα.

Ο Μπακούνιν ήταν ο μεγαλύτερος γιος ενός μικρού γαιοκτήμονα της επαρχίας του Τβερ. Η εξέγερσή του άρχισε όταν τον έστειλαν στη Σχολή Πυροβολικού στην Αγία Πετρούπολη και όταν τον τοποθέτησαν, λίγο αργότερα, σε μια στρατιωτική μονάδα στα πολωνικά σύνορα. Το 1835 εγκατέλειψε το πόστο του δίχως άδεια, γλυτώνοντας μόλις και μετά βίας τη σύλληψη για λιποταξία. Τα πέντε επόμενα χρόνια μοίρασε το χρόνο του ανάμεσα στο Πρεμούκινο, όπου αφοσιώθηκε στη μελέτη των γερμανών φιλοσόφων Γιόχαν Φίχτε και Γκέοργκ Χέγκελ, και στη Μόσχα, όπου εισήλθε στους λογοτεχνικούς κύκλους του κριτικού Β. Μπελίνσκυ, του μυθιστοριογράφου I. Τουργκιένιεφ, και του εκδότη Αλεξάντερ Χέρτσεν. Το 1840, κι ενώ οι ιδέες του ήταν ακόμη ρευστές, πήγε στο Βερολίνο για να ολοκληρώσει την εκπαίδευσή του. Εκεί γοητεύτηκε από τις θεωρίες των Νέων Εγελιανών, ριζοσπαστών συνεχιστών του Χέγκελ. Το 1842 πήγε στη Δρέσδη όπου δημοσίευσε σε μια ριζοσπαστική εφημερίδα το πρώτο του επαναστατικό πιστεύω, που τελείωνε με τον περίφημο και γνωστό ώς σήμερα αφορισμό του: «Το πάθος για την καταστροφή είναι και δημιουργικό πάθος». Αυτό του στοίχισε την επιτακτική διαταγή να επιστρέψει στη Ρωσία. Αρνούμενος να υπακούσει, έχασε το διαβατήριό του. Μετά σύντομα χρονικά διαστήματα παραμονής στην Ελβετία και το Βέλγιο, ο Μπακούνιν εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου συναναστράφηκε γάλλους και γερμανούς σοσιαλιστές, όπως τον Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν και τον Καρλ Μαρξ, και πολλούς πολωνούς εμιγκρέδες, οι οποίοι τον ενέπνευσαν να συνδυάσει την υπόθεση της εθνικής απελευθέρωσης των σλαβικών λαών με εκείνη της κοινωνικής επανάστασης. Η επανάσταση του 1848 στο Παρίσι τού έδωσε την πρώτη γεύση από οδομαχίες· και μετά λίγες μέρες ενθουσιώδους συμμετοχής, ταξίδεψε προς τα ανατολικά με την ελπίδα να μεταδώσει τις φλόγες της επανάστασης στη Γερμανία και την Πολωνία. Τον Ιούνιο του 1848 παρακολούθησε στην Πράγα το Σλαβικό Συνέδριο, το οποίο τελείωσε απρόσμενα όταν τα αυστριακά στρατεύματα βομβάρδισαν την πόλη· λίγο αργότερα, τον ίδιο χρόνο, ζώντας ασφαλής στο Ανχάλτ-Κέτεν, στη Γερμανία, έγραψε το πρώτο του σημαντικό μανιφέστο, το Κάλεσμα στους
Σλάβους. Κατήγγειλε την αστική τάξη ως ξοφλημένη αντεπαναστατική δύναμη· ζήτησε την ανατροπή της αυτοκρατορίας των Αψβούργων και τη δημιουργία μιας ελεύθερης ομοσπονδίας σλαβικών λαών στην Ευρώπη· και βασίστηκε στον αγρότη, και ιδίως στον ρώσο αγρότη, με την παράδοσή του της βίαιης εξέγερσης, ως κύριο συντελεστή της επικείμενης επανάστασης.

Κουρασμένος από την αδράνεια, ο Μπακούνιν επιδόθηκε και πάλι σε επαναστατικές ίντριγκες και, λαμβάνοντας μέρος στην εξέγερση της Δρέσδης τον Μάιο του 1849, δεν κατάφερε αυτή τη φορά να αποφύγει τη σύλληψη. Οι σαξονικές αρχές τον παρέδωσαν στις αυστριακές, και αυτές, αφού τον κράτησαν για ένα διάστημα φυλακισμένο, τον παρέδωσαν στις ρωσικές. Τον Μάιο του 1851 βρισκόταν πάλι σε ρωσικό έδαφος, έγκλειστος στο φρούριο Πετροπαυλόσκ στην Αγία Πετρούπολη. Εκεί, έπειτα από παρακίνηση του αρχηγού της αστυνομίας, έγραψε τη μυστηριώδη Ομολογία, η οποία δεν δημοσιεύτηκε ώς το 1921. Μεγάλο μέρος της αποτελείται από εκφράσεις μετάνοιας για τις πράξεις του. Έχει όμως και σημεία απείθειας και τονίζει την αφοσίωση του Μπακούνιν στους Σλάβους και το μίσος του για τους Γερμανούς — αισθήματα που πρόσεξε με ενδιαφέρον και επιδοκίμασε ο ίδιος ο τσάρος. Ωστόσο, δεν βοήθησαν τον κρατούμενο. Παρέμεινε για τρία χρόνια στο φρούριο Πετροπαυλόσκ και για άλλα τρία σε ένα άλλο φρούριο, το Σλούσεμπουργκ, με αποτέλεσμα να τρωθεί σοβαρά η υγεία του. Τέλος, το 1857, τον έβγαλαν από την φυλακή για να τον εκτοπίσουν στη Σιβηρία. Ο κυβερνήτης της Ανατολικής Σιβηρίας ήταν εξάδελφος της μητέρας του Μπακούνιν, και πιθανόν μέσω αυτής της γνωριμίας πήρε την άδεια, το 1861, να κατεβεί τον ποταμό Αμούρ, δήθεν για εμπορικές δουλειές. Όταν έφτασε όμως στην ακτή, ανέβηκε σε ένα αμερικάνικο πλοίο που είχε προορισμό την Ιαπωνία και κατέληξε μέσω των Η.Π.Α. στην Αγγλία.

Η άφιξη του Μπακούνιν στα τέλη του 1861 στο Λονδίνο τον επανασύνδεσε με τον Χέρτσεν, τον οποίο είχε δει για τελευταία φορά στο Παρίσι το 1847 και ο οποίος είχε σημαντική θέση ανάμεσα στους ρώσους εμιγκρέδες ως εκδότης της εφημερίδας Kolokol (Η Καμπάνα). Η δεκατετράμηνη παραμονή του Μπακούνιν στο Λονδίνο κατέληξε σε κάποια ρήξη με τον Χέρτσεν, ο οποίος είχε αποβάλλει ένα μέρος από την επαναστατική ζέση της νιότης του και είχε έρθει σε σύγκρουση με τον κριτικό και μυθιστοριογράφο Νικολάι Τσερνιτσέφσκι και άλλους ακραίους ριζοσπάστες της νεότερης ρωσικής γενιάς. Όταν ξέσπασε η πολωνική εξέγερση στις αρχές του 1863, ο Μπακούνιν μπάρκαρε μαζί με πολωνούς εθελοντές για τη Βαλτική. Κατάφερε όμως να φτάσει μόνο μέχρι τη Σουηδία, όπου πέρασε ένα άκαρπο καλοκαίρι. Στις αρχές του 1864 εγκαταστάθηκε στην Ιταλία, όπου έμεινε τέσσερα χρόνια. Εκεί σχεδίασε τις βασικές γραμμές της αναρχικής θεωρίας του, την οποία υποστήριξε με θέρμη, αν και όχι συστηματικά, στην υπόλοιπη ζωή του. Εκεί επίσης άρχισε να υφαίνει ένα περίπλοκο δίκτυο, εν μέρει αληθινό, εν μέρει φανταστικό, μυστικών επαναστατικών εταιρειών.

Το πιο σπουδαίο επεισόδιο των ύστερων χρόνων του Μπακούνιν ήταν η διαμάχη του με τον Μαρξ. To 1868, εγκατεστημένος στη Γενεύη προσχώρησε στην Πρώτη Διεθνή, μια ομοσπονδία κομμάτων και οργανώσεων της εργατικής τάξης που απέβλεπε στο να μετασχηματίσει τις καπιταλιστικές κοινωνίες σε σοσιαλιστικές συνομοσπονδίες και να τις εντάξει σε μια παγκόσμια ομοσπονδία. Την ίδια στιγμή όμως ενέγραψε τους οπαδούς του σε μια μισομυστική Κοινωνική Δημοκρατική
Συμμαχία, την οποία συνέλαβε ως επαναστατική πρωτοπορία μέσα στη Διεθνή. Η ίδια οργάνωση δεν μπορούσε να αντέξει δύο τόσο ισχυρές και ασύμβατες προσωπικότητες και, σε ένα συνέδριο του 1872 στη Χάγη, ο Μαρξ, με μια μηχανορραφία που μικρή σχέση είχε με τις αιτίες της διαμάχης, πέτυχε τη διαγραφή του Μπακούνιν και των οπαδών του από τη Διεθνή. Η ρήξη δίχασε το επαναστατικό κίνημα στην Ευρώπη για πάντα. Δύο από τα μείζονα κείμενα του Μπακούνιν, Η κνουτογερμανική αυτοκρατορία και η κοινωνική επανάσταση (1871) και το Κρατισμός και αναρχία (1873) αντανακλούν άμεσα τη σύγκρουσή του με τον Μαρξ. Ο Μπακούνιν ήταν εξίσου ασυμβίβαστος επαναστάτης με τον Μαρξ και δεν έπαυε να κηρύττει την ανατροπή της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων με βίαια μέσα. Απέρριπτε όμως τον πολιτικό έλεγχο, τη συγκέντρωση και την υποταγή στην αυθεντία (αν και εξαιρούσε ίσως τη δική του αυθεντία μέσα στο κίνημα). Κατήγγειλε αυτό που θεωρούσε χαρακτηριστικά γερμανικούς τρόπους σκέψης και οργάνωσης και αντέτασσε σ’ αυτούς το ακηδεμόνευτο πνεύμα της εξέγερσης του οποίου εκφραστής ήταν ο ρώσος αγρότης. Ο αναρχισμός του Μπακούνιν πήρε την τελική του μορφή ως η αντίθεση στον κομμουνισμό του Μαρξ. Τα τελευταία χρόνια του, τα οποία πέρασε φτωχός στην Ελβετία, ο Μπακούνιν ασχολήθηκε και πάλι με την κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Εκτέθηκε από τον βραχύχρονο ενθουσιασμό του για τον Σ. Νετσάγιεφ, αλλά γενικά βρήκε φανατικούς οπαδούς ανάμεσα σε ρώσους, πολωνούς, σέρβους και ρουμάνους εμιγκρέδες· έγραψε και κυκλοφόρησε πολλές προκηρύξεις και σχεδίασε επαναστατικές οργανώσεις. Η υγεία του επιδεινωνόταν μέρα με τη μέρα, τα οικονομικά του προβλήματα
οξύνονταν ολοένα περισσότερο, και εξαρτιόταν από τη γενναιοδωρία λίγων ιταλών και ελβετών φίλων του. Ποτέ όμως δεν έχασε την ικανότητά του να υποστηρίζει και να ανανεώνει τις επαναστατικές του πεποιθήσεις. Ο Προυντόν και ο Μπακούνιν είναι οι ιδρυτικοί πατέρες του αναρχισμού του 19ου αιώνα. Ο Μπακούνιν δεν διατύπωσε μια συνεκτική θεωρία. Τα πολλά και ευμεγέθη κείμενά του είναι πολλές φορές ανολοκλήρωτα. Η φήμη όμως και η προσωπικότητά του ενέπνευσαν πολλούς και ποικίλους οπαδούς σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου.