*Το παρακάτω κείμενο του Κροπότκιν εμπεριέχεται στο βιβλίο «Michail Bakounine – Για την ελευθερία του καθενός και την ισότητα όλων», Εκδόσεις Καινά Δαιμόνια, Αθήνα 2009.
Ο γερο-Μπλανκί έλεγε συχνά ότι η σημασία των γεγονότων δε μετριέται στα άμεσα αποτελέσματά τους αλλά στις έμμεσες συνέπειές τους, που είναι πάντοτε πολύ πιο σημαντικές.
Η αντίληψη αυτή βρίσκει ακριβή εφαρμογή, όταν αναφερόμαστε στον Μπακούνιν. Πρέπει να αποτιμήσουμε το ρόλο του όχι μόνο με βάση όσα έκανε ο ίδιος, αλλά και με βάση την επιρροή που άσκησε στους ανθρώπους γύρω του, στη σκέψη τους και στη δράση τους.
Η γραπτή του κληρονομιά δεν είναι μεγάλη. Το «Κράτος και Αναρχία», η «Ιστορική Ανάπτυξη της Διεθνούς», το «Θεός και Κράτος» είναι τρία βιβλία όχι ιδιαίτερα μεγάλα. Τα υπόλοιπα, η «Κνουτο-γερμανική αυτοκρατορία», τα «Γράμματα σε ένα Γάλλο σχετικά με την παρούσα κρίση», η «πολιτική θεολογία και ο Ματσίνι», οι «Άρκτοι της Βέρνης» κ.α, είναι μπροσούρες που γράφτηκαν πάνω σε ζητήματα της επικαιρότητας. Και ακόμα και τα τρία βιβλία που αναφέρθηκαν πιο πάνω έχουν κι αυτά αντίστοιχη καταγωγή. Ο Μπακούνιν καταπιανόταν με το να φτιάξει μια μπροσούρα γύρω από ένα ζήτημα των ημερών και η μπροσούρα μετατρεπόταν τελικά σε βιβλίο, γιατί με τη βαθιά αντίληψη της φιλοσοφίας της ιστορίας και την τεράστια γνώση των γεγονότων της εποχής του είχε τόσα να πει που οι σελίδες διαδέχονταν η μία την άλλη.
Αν αναλογισθούμε όλα όσα αυτός και οι φίλοι του (ο Χέρτσεν, ο Ογκάρεφ, ο Ματσίνι, ο Λεντρί-Ρολέν και όλοι οι υπόλοιποι σημαντικοί πρωταγωνιστές της επαναστατικής περιόδου 1840-1850 στην Ευρώπη) πρέπει να σκέφθηκαν μπροστά στα τόσα δράματα, τις ελπίδες και τις διαψεύσεις που έζησαν, αν αναλογισθούμε όλα αυτά που πρέπει να ένιωσαν κατά τα διάρκεια της γεμάτης ελπίδες χρονιάς του 1848 και κατά τα διάρκεια τας καταστολής που την ακολούθησε, θα καταλάβουμε εύκολα γιατί οι ιδέες, οι εικόνες και τα επιχειρήματα που βγήκαν μέσα από τη ζωή αφθονούσαν μέσα στο μυαλό του Μπακούνιν και γιατί οι φιλοσοφικές και ιστορικές προσεγγίσεις του είναι τόσο πολύ αναμειγμένες με γεγονότα και κρίσεις σχετικές με την επικαιρότητα της εποχής.
Έχει ενδιαφέρον, ωστόσο, να σημειώσουμε ότι κάθε μπροσούρα του Μπακούνιν σηματοδοτεί μια στροφή στην ιστορία της επαναστατικής σκέψης στην Ευρώπη. Ο λόγος του στο Συνέδριο του Συνδέσμου για την Ειρήνη και την Ελευθερία είναι μια πρόκληση που απευθύνεται προς όλους τους ριζοσπάστες στην Ευρώπη. Ο Μπακούνιν εξηγούσε ότι η εποχή του ριζοσπαστισμού των ετών 1840- 1850 είχε τελειώσει και ότι μια νέα φάση ξεκινούσε για την επαναστατική σκέψη: η εποχή του εργατικού σοσιαλισμού. Εξηγούσε ότι πλάι στο ζήτημα της πολιτικής ελευθερίας τίθεται εκείνο της οικονομικής ανεξαρτησίας και ότι αυτό θα δεσπόζει στο εξής στην ιστορία. Η μπροσούρα του που απευθύνεται στους οπαδούς του Ματσίνι κηρύσσει το τέλος των επαναστατικών πολιτικών συνωμοσιών που στοχεύουν στην εθνική απελευθέρωση και την αντικατάστασή τους από τη σοσιαλιστική επανάσταση. Κηρύσσει επίσης το ιστορικό τέλος ενός συναισθηματικού και σοσιαλιστικού χριστιανισμού και την αντικατάστασή του από τον άθεο και κομμουνιστικό ρεαλισμό. Το γράμμα του προς τον Χέρτσεν σχετικά με τα Διεθνή και το ρεαλισμό του Μπαζαρόφ έχει ακριβώς την ίδια σημασία για τη Ρωσία.
Οι «Άρκτοι της Βέρνης» είναι το αντίο στο αστικοδημοκρατικό κίνημα στην Ελβετία. Τα «Γράμματα σε ένα Γάλλο», που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου 1870-1871, σημαίνουν το θάνατο του ριζοσπαστισμού του Γκαμπετά και κηρύσσουν την καινούργια εποχή που θα εγκαινιαζόταν με την Κομμούνα του Παρισιού, απορρίπτοντας την ιδέα του κρατικού σοσιαλισμού που εξέφραζε ο Λουί Μπλάν και διακηρύσσοντας μια καινούρια ιδέα, αυτήν του κομμουνισμού των κοινοτήτων και των πόλεων. Η Κομμούνα που ορθώνεται για την υπεράσπιση του εδάφους της και εμπεριέχει στα σπλάχνα της την κοινωνική επανάσταση, να τι πρότεινε ο Μπακούνιν στα «Γράμματά» του να αντιταχθεί στη γερμανική εισβολή.
Η «Κνουτο-γερμανική αυτοκρατορία», αυτή η μπροσούρα που τόσο μισούν οι Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες, είναι η προφητική κραυγή ενός παλιού επαναστάτη που ήδη από εκείνη την εποχή (το 1871) κατανοούσε όλη τη φρίκη της αντίδρασης που θα βάραινε την Ευρώπη για τα επόμενα τριάντα με σαράντα χρόνια, ως συνέχεια του θριάμβου του μιλιταριστικού Κράτους του Μπίσμαρκ, αλλά επίσης και του κρατικού σοσιαλισμού, του οποίου ο ίδιος ο Μπίσμαρκ ήταν προστάτης στη Γερμανία. Η μπροσούρα αυτή έδειχνε ταυτόχρονα ότι στις λατινικές χώρες το κίνημα στρεφόταν απότομα προς την κατεύθυνση του αντι-κρατικού κομμουνισμού, δηλαδή του αναρχισμού.
Τέλος, το «Κράτος και Αναρχία», η «Ιστορική ανάπτυξη της Διεθνούς» και το «Θεός και Κράτος», πέρα από τη διάστασή τους ως αγωνιστικών θούριων, γραμμένων πάνω στην οργή της στιγμής, εμπεριέχουν, όπως διαπιστώνει ο πιο επιμελής αναγνώστης, πέραν της πολιτικής σκέψης και μια φιλοσοφική αντίληψη της Ιστορίας ανώτερη από εκείνη της μεγάλης μάζας των ακαδημαϊκών σοσιαλ-κρατικών κειμένων, που καλύπτουν την απουσία σκέψης πίσω από μια σκοτεινή, δυσνόητη, μπερδεμένη και τελικά άσχημα στοχασμένη διαλεκτική. Τα βιβλία αυτά του Μπακούνιν δεν περιέχουν συνταγές για το καθετί. Αυτοί που απαιτούν από ένα βιβλίο να διαλύσει όλες τις αμφιβολίες τους χωρίς να τους αναγκάσει να σκεφθούν και οι ίδιοι δεν πρόκειται να βρουν αυτό που θέλουν στον Μπακούνιν. Όσοι όμως είναι ικανοί να σκέφτονται ανεξάρτητα, να μην ακολουθούν τυφλά το συγγραφέα, αλλά να αντιλαμβάνονται το βιβλίο ως ένα εργαλείο για σκέψη, ως μια λογική συζήτηση που προκαλεί το νου να δουλέψει, θα βρουν στις θερμές, άλλοτε άτακτες κι άλλοτε λαμπερές γενικεύσεις του Μπακούνιν ένα σημαντικό επαναστατικό βοήθημα. Σημαντικότερο απ’ όλα αυτά τα έργα που γράφτηκαν για να πείσουν τους αναγνώστες τους ότι είναι καλοί μόνο για να υπακούν, ακολουθώντας τυφλά το συγγραφέα -όταν πρόκειται να σκεφτούν ή τον αρχηγό -όταν πρόκειται να δράσουν.
Εξάλλου, η κύρια δύναμη του Μπακούνιν δε βρίσκεται στα γραπτά του. Βρίσκεται στην προσωπική επιρροή που άσκησε στους ανθρώπους. Είναι αυτός που ενσάρκωσε τη μορφή του Ρώσου αλύγιστου σοσιαλιστή επαναστάτη, που ενέπνευσε τη νεολαία της δεκαετίας του 1870 και η οποία τον θεωρούσε ως τον πνευματικό της πατέρα.
Στο Παρίσι το 1847 (χρονιά κατά την οποία εξορίστηκε) και στη Γερμανία το 1848, η επιρροή του στους σπουδαιότερους ανθρώπους της εποχής του ήταν τεράστια. Ο Μπέρναρ Σω διηγείται, με ελαφρώς χιουμοριστικό τόνο, πώς ο Βάγκνερ αναπαριστά τον Μπακούνιν στην όπερά του Ζίγκφριντ, μέσω του ομώνυμου ήρωα που δε γνωρίζει τον φόβο μέχρι να πέσει στον έρωτα της Μπρύνχιλντρ. Βέβαια, στην πραγματικότητα, ο Βάγκνερ δεν αναπαριστά τον Μπακούνιν ειδικά, αλλά τη γενική μορφή του γεμάτου τόλμη και θάρρος επαναστάτη. Είναι όμως πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η επιρροή του Μπακούνιν ήταν τεράστια, όχι μόνο πάνω στον Βάγκνερ, αλλά και στον Τζορτζ Σαντ, στον Χέρτσεν και τον Ογκάρεφ, σε ολόκληρο το γαλλικό σοσιαλιστικό κύκλο που τότε φτιαχνόταν στο Παρίσι, στους νέους της Γερμανίας, στους νέους της Ιταλίας και στους νέους της Σουηδίας. «Δεν μπορούσες να τον πλησιάσεις χωρίς να κατακτηθείς από τον επαναστατικό του ζήλο», έλεγαν γι’ αυτόν οι σύγχρονοί του.
Και ήταν πάλι ο ίδιος άνθρωπος που μετά την απόδρασή του από τη Σιβηρία το 1862, εμφανίστηκε ξανά στους φίλους του στο Λονδίνο. Ο Χέρτσεν, το ξέρουμε, περιέγραψε την εμφάνισή του στο Λονδίνο και -με τόνο περιπαικτικό- την προπαγάνδα που έκανε στους Σλάβους. Είναι πολύ πιθανό, βέβαιο ίσως, ότι ο Μπακούνιν επένδυε περισσότερες ελπίδες, από όσες τους άξιζαν, σε πολλούς από αυτούς που τον περιτριγύριζαν. Αλλά το ίδιο ακριβώς δεν μπορούμε να πούμε και για τον Ματσίνι και για κάθε ειλικρινή επαναστάτη; Και ίσως η μαγική δύναμη που κατείχε στηριζόταν στην πίστη που είχε για τον άνθρωπο, σε ό,τι επρόκειτο να αφυπνίσει μέσα του το μεγάλο έργο με το οποίο θα συνδεόταν. Και αυτή η αφύπνιση πραγματοποιούνταν σύντομα. Κάτω από την επίδραση του Μπακούνιν, οι άνθρωποι έδιναν γρήγορα ό,τι καλύτερο είχαν για λογαριασμό της επανάστασης.
Ο Χέρτσεν διηγείται πολύ παραστατικά πώς ο Μπακούνιν κατηχούσε τους ανθρώπους και τους έσπρωχνε προς τη δράση. Είναι δυνατόν να ξεγελιόταν τόσο πολύ στην αξιολόγηση, των ανθρώπων; Αυτοί που ενέπνευσε στην Ιταλία, την Ελβετία, τη Γαλλία, ο Βαρλέν, ο Ελιζέ Ρεκλί, ο Καφιέρο, ο Μαλατέστα, ο Φανέλι (απεσταλμένος του στην Ισπανία), ο Γκιγιώμ, ο Σβάιτσγκιεμπελ και τόσοι άλλοι που συγκεντρώθηκαν γύρω του στην περίφημη «Συμμαχία» δεν ήταν τάχα οι σημαντικότεροι Λατίνοι εκείνης της μεγάλης εποχής; Έχω την αίσθηση ότι η αξιολόγησή του για τους ανθρώπους ήταν, αντίθετα, εκπληκτικά σωστή και ακριβοδίκαιη. Διαβάστε, για παράδειγμα όσα γράφει για την περίπτωση του Νετσάγιεφ, του οποίου επισήμανε τόσο καλά τις ισχυρές και τις αδύναμες πλευρές ώστε δε θα είχαμε τίποτα να προσθέσουμε. Και ποιος κατάλαβε, καλύτερα από αυτόν, τον Νικολά Ουτίν, αυτό το είδωλο του μαρξισμού της Γενεύης;
Μια παρατήρηση ακόμα. Αυτό που είναι το πιο εκπληκτικό και το πιο διδακτικό συνάμα για εμάς, είναι το υψηλό επίπεδο του ήθους των ανθρώπων που, σε όλη τη Δυτική Ευρώπη, συγκεντρώνονταν γύρω από τον Μπακούνιν. Δε γνώρισα τον Μπακούνιν, αλλά γνώρισα από πολύ κοντά τα άτομα που τον περιέβαλαν στη Διεθνή και που για αυτό το λόγο κυνηγήθηκαν ανελέητα από τον Μαρξ, τον Ένγκελς και τον Λίμπνιχτ. Και μπορώ με αποφασιστικότητα να βεβαιώσω απέναντι στους αντιπάλους τους ότι καθένας από τους αγωνιστές της φεντεραλιστικής Διεθνούς που προανέφερα ήταν μια εξόχως ηθική προσωπικότητα.
Η ιστορία, είμαι σίγουρος, θα επιβεβαιώσει αυτή την άποψη και δε θα παραλείψει, ταυτόχρονα, να σημειώσει ότι στο αντίθετο στρατόπεδο -ανάμεσα στους κύριους ηγέτες τουλάχιστον- θα συναντήσει κανείς ίσως αρκετή ευφυία, αλλά μια ηθική βάση κατά πολύ κατώτερη απ’ αυτήν των φίλων του Μπακούνιν.
Σε ό,τι αφορά τη σημασία της δράσης του Μπακούνιν μέσα στη Διεθνή, έχω αναφερθεί ήδη στο ρόλο των μπακουνιστών, μιλώντας για την Ομοσπονδία της Ζιρά στο βιβλίο μου «Σχετικά με μια ζωή» (Αναμνήσεις ενός Επαναστάτη).
Τη στιγμή που η ήττα της Γαλλίας, η εξόντωση των Γάλλων προλετάριων μετά την Κομμούνα και ο στρατιωτικός θρίαμβος της Γερμανικής Αυτοκρατορίας εγκαινίαζαν μια περίοδο αντίδρασης που διαρκεί ακόμα και σήμερα, τη στιγμή που ο Μαρξ και οι φίλοι του ήθελαν, μέσω της υπόγειας ίντριγκας, να μετατρέψουν την εργατική Διεθνή, που δημιουργήθηκε για να συνεισφέρει στην άμεση δράση κατά του καπιταλισμού, σε όργανο του κοινοβουλευτισμού προς όφελος των αστικοποιημένων σοσιαλιστών, τα «πρώην μέλη» της φεντεραλιστικής Διεθνούς, εμπνευσμένα από τον Μπακούνιν, ήταν ο τελευταίος προμαχώνας ενάντια στην αντίδραση που κυρίευε την Ευρώπη.
Και είναι σ’ αυτόν, σε μεγάλο βαθμό, που χρωστάμε το γεγονός ότι το επαναστατικό πνεύμα παρέμεινε ζωντανό στις λατινικές χώρες, για το ότι βρήκε στις εργατικές μάζες αυτών των χωρών μια νέα ζωογόνο δύναμη για να αντιπαρατάξει στην απότομη εξέλιξη της πάλαι ποτέ ριζοσπαστικής μπουρζουαζίας.
Και είναι μέσα από αυτές τις νέες ζωντανές δυνάμεις, που μέσα από κινδύνους και δυσκολίες και χωρίς καμιά άλλη βοήθεια κήρυξαν τον πόλεμο στον παλιό κόσμο, είναι μέσα σε αυτούς τους κύκλους που γεννήθηκε, επιτέλους, ο σύγχρονος αναρχικός κομμουνισμός, με το ιδανικό της οικονομικής και πολιτικής ισότητας και τη θαρραλέα άρνηση κάθε εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Τέτοια είναι η αξία του Μπακούνιν μπροστά στην ιστορία.
Ιούνιος 1905
Δυσήνιος Ίππος 